Structuur

Door een deel van de zinnen in te laten springen heb ik de structuur van de tekst zichtbaarder gemaakt. Het begint met wat wordt genoemd: de aanhef: ‘Heer blijf bij ons, want het is avond en de nacht zal komen.’

Daarna kunnen in de tekst enkele gedeelten worden onderscheiden. Deze beginnen telkens met: ‘Bleibe bei uns’ – ‘Blijf bij ons’. In het Duitse origineel zou je kunnen zeggen, dat het vijf gedeelten zijn; in het Nederlands zijn het er vier (want de eerste regel wordt begonnen met het woord ‘Heer’: ‘Heer, blijf bij ons.’). Ik heb geen verklaring kunnen vinden voor het feit dat er in de Nederlandse vertaling van Kooiman (1903-1968) niet staat: ‘Blijf bij ons, Heer.’

Kernwoorden

De kernwoorden van de aanhef ‘Blijf bij ons, want het is avond en de nacht zal komen’ worden in het vervolg verder uitgewerkt. Drie woorden staan centraal:

– Avond – van de dag, van het leven, van de wereld;

– Blijf bij ons – met genade en goedheid, troost en zegen, woord en sacrament;

– Nacht – van beproeving en angst, twijfel en aanvechting, de strenge bittere dood.

Het is een avondgebed. In de aanhef wordt de Heer aangeroepen: ‘Blijf bij ons’ (en bij de kerk). Want: het is avond. De tekst vervolgt met een paar uitwerkingen van die avond: van de avond van de dag, via de avond van het leven, gaan we naar de avond van de wereld – de kring wordt steeds breder getrokken.

In het midden wordt met drie woordcombinaties gebeden om wat wij nodig hebben, om dat wat ons leven draagt: genade en goedheid, troost en zegen, woord en sacrament (let op het verschil in volgorde van de twee laatste woordcombinaties in het Duitse origineel en de Nederlandse vertaling).

Daarmee kunnen we nacht in. Maar die nacht kan zwaar zijn: beproeving en angst, twijfel en aanvechting kunnen over je komen; zelfs de strenge, bittere dood.

Daarom sluit het gebed af met een laatste roep tot de Heer om nabijheid – in leven en in sterven, in tijd en eeuwigheid.

Lied 240

Dieffenbach zou het gebed weleens kunnen hebben gemaakt met een lied in zijn achterhoofd: ‘Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ’. We vinden dat lied in Nederlandse vertaling in ons Liedboek onder nummer 240.

Ook dat is een avondlied, afkomstig uit de lutherse traditie.

Verschillende elementen uit het gebed vinden we ook in dit lied: blijf bij ons, avond (couplet 1), woord en sacrament (couplet 2), zegen (couplet 3), kerk, genade (couplet 4). De volharding en standvastigheid (couplet 2) kunnen we ook wel verbinden met wat het gebed zegt over de nacht.

Slot van het gebed

Ten slotte wijs ik op het verschil in de vertaling van het slot:

Bleibe bei uns und allen deinen Gläubigen in Zeit und Ewigkeit.

Blijf bij ons in leven en in sterven in tijd en eeuwigheid

Dieffenbach lijkt met ‘Kirche’/ ‘kerk’ (aan het begin van het gebed) en ‘Gläubigen’ / ‘gelovigen’ de kring te beperken tot de leden van de kerk/de gelovigen: voor hen wordt gebeden. In de Nederlandse vertaling ontbreken die ‘gelovigen’. In plaats daarvan vinden we: ‘in leven en in sterven’. Zo wordt er meer een eenheid van het slot gemaakt: van ‘de strenge bittere dood’, via ‘in leven en in sterven’, naar ‘in tijd en eeuwigheid’. Door in plaats van de ‘gelovigen’ te bidden voor ‘ons’ wordt grotere eenheid in de tekst tot stand gebracht (het ‘ons’ van het slot sluit aan bij het ‘ons’ van de aanhef en het herhaalde ‘Blijf bij ons’) en kan de kring van mensen waarvoor gebeden wordt ook ruimer worden gedacht (het ‘ons’ kun je opvatten als ‘ons mensen’).

Kennismaking met het Luthers avondgebed in Nederland

We zijn in Nederland voor het eerst in aanraking gekomen met het ‘luthers avondgebed’ dankzij Willem Jan Kooiman (1903-1968). Kooiman is luthers predikant geweest in Wildervank (1927), Deventer (1929) en Amsterdam (1934-1945). Van 1945-1968 was hij hoogleraar aan het Evangelisch-Luthers Seminarium aan de Universiteit van Amsterdam.

Kooiman hield begin jaren vijftig een dagsluiting voor de NCRV-radio, waarin hij zijn vertaling van het avondgebed van Dieffenbach uitsprak. Er werd positief op gereageerd. Daarom werd de tekst opgenomen in de liedbundel Uit hart en mond (in 1953 uitgegeven door de Nederlands Lutherse Jeugdbond).

Twintig jaar later werd de tekst breder bekend, omdat hij werd afgedrukt in het Liedboek voor de Kerken (1973), onder gezang 384. Het gebed wordt hier trouwens aangekondigd als het Lutherse (ipv Luthers) avondgebed.

Zo raakte het ‘luthers avondgebed’ kerkelijk breed verspreid. Mensen gingen het gebed gebruiken ter afsluiting van bijvoorbeeld kerkenraadsvergaderingen of gemeenteavonden. Op zeker moment kwam de vraag op of het gebed niet gezongen kon worden.

Luthers avondgebed te zingen in het Nederlands: 1) strofische liederen

Twee predikanten, Hans Mudde (geb. 1939) en André F. Troost (geb. 1948), hebben het gebed omgewerkt tot een lied dat kan worden gezongen. Anders dan de vertaling door Kooiman, zijn deze liederen strofisch van aard: ze zijn verdeeld in strofen, in coupletten.

De versie van Troost, die is te vinden in zijn in 1995 voor het eerst verschenen liedbundel Zingende gezegend, is te zingen op de melodie van psalm 12 en de tekst is als volgt:

Blijf bij ons Heer, wanneer de nacht zal komen –
nu wordt het stil en donker om ons heen.
Blijf bij ons, als ons alles wordt ontnomen,
Heer, laat uw kerk, uw schepping niet alleen.
Blijf ons nabij, al gaan wij eigen wegen;
blijf in uw goedheid naar ons toegewend
met uw genade, met uw troost en zegen,
blijf bij ons, Heer, in woord en sacrament.
Blijf ons nabij, als ons zal overkomen
de bange nacht vol twijfel, angst en nood,
blijf, als beproeving strijdt met onze dromen,
blijf, ook al dreigt de strenge, bitt’re dood.
Blijf bij ons Heer, hoever van huis wij zwerven,
blijf, wat dan ook ons van elkander scheidt,
blijf bij ons, Heer, in leven en in sterven,
blijf bij ons, Heer, in tijd en eeuwigheid.

De versie van Mudde, in zijn liedbundel Op de wijze van het lied (2005), luidt:

Blijf bij ons Heer, want het is avond
en komen zal weldra de nacht,
blijf bij uw kerk alom op aarde,
bij al wie op uw bijstand wacht.
Blijf bij ons allen aan de avond
van elke dag door U bereid
en aan de avond van het leven
en van de wereld mettertijd.
Blijf bij ons, Heer, met uw genade
en goedheid naar ons toegewend,
blijf bij ons met uw troost en zegen
en met uw Woord en Sacrament.
Blijf bij ons, als de nacht zal komen
van strijd, beproeving, angst en nood,
de nacht van aanvechting en twijfel
en van de strenge bittre dood.
Blijf bij ons, Heer, in al het duister
dat over ons wordt uitgespreid,
ja, blijf in leven en in sterven
bij ons, in tijd en eeuwigheid.

In de liedbundel van Hans Mudde zijn twee melodieën (van Jaap Dragt en Jan van Rossem) opgenomen waarop het lied kan worden gezongen. Daarom heeft deze liedbundel de nummers 94A en 94B.

Luthers avondgebed te zingen in het Nederlands: 2) niet-strofische liederen

Mensen bleken echter ook gehecht aan de vertaling van Kooiman. Vanwege die gehechtheid – en ook omdat in kringen binnen de Protestantse Kerk werd en wordt gezocht naar liturgievernieuwing: niet meer alleen liederen in een aantal coupletten, maar ook àndere manieren van zingen – is de vertaling van Kooiman ook op muziek gezet.

In 1998 verschenen er drie muzikale versies. Twee vinden we er in het eerste deel van Dienstboek. Deze staan op naam van Wilhelm Löwe/lutherse werkgroep en van Wilhelm Löwe/Nico Vlaming.

De derde verscheen in Deel 6 van de bundel Zingend geloven. De melodie is van de priester en componist Jan Valkestijn (1928-2017).

Deze melodie is met een kleine wijziging als lied 202 terechtgekomen in ons Liedboek.

In deze versie ontbreekt het ‘Heer’ aan het begin als aanspreking van God. Dat is natuurlijk niet erg. Als je begint met: ‘laten we bidden’, is voor iedereen duidelijk tot wie de woorden gericht zijn.

Geïnspireerd door het Luthers Avondgebed

Bij prof. dr. Schreuder (1917-1999) heb ik nog op de Vrije Universiteit les gehad, ze gaf colleges pastoraat. Zij is jarenlang verbonden geweest aan een Amsterdams verpleegtehuis. Zij schreef vanuit haar ervaringen in het verpleeghuis het boek ‘De strenge, bittere dood.’ Een zin die duidelijk van het Luthers Avondgebed afkomstig is. Zij verzet zich tegen de gedachte dat christelijk geloof altijd aanvaarding en berusting vraagt. God wil het lijden niet, maar Hij gaat met mensen in hun lijden en hun strijd mee. Dat moet de aard van het pastoraat bepalen, aldus professor Schreuder.

Relatie met de week voor Pasen

Waarom kies ik voor het Luthers Avondgebed in de diensten in de week voor Pasen?

Allereerst vind ik het ‘Luthers avondgebed’ een passende afsluiting van de dienst op Goede Vrijdag. In die dienst klonken Jezus’ woorden aan het kruis: ‘mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?’ (Mat. 27:46). Is het dan niet passend dat we aan het slot bidden om Gods nabijheid? En dat daarbij ook die woorden klinken over de nacht van twijfel en aanvechting, de nacht van de strenge bittere dood.

Waardering van anderen

Kerkmusicus Hans Jansen gaf een mooie waardering van het avondgebed van Dieffenbach:

‘Het is de verdienste geweest van deze Dieffenbach dat hij een gebed heeft gemaakt waarin geen woord te veel of te weinig staat en ook na jarenlang gebruik niets aan waarde inboet. De kracht van de herhaling wordt hier tot het uiterste benut, de logische indeling en de korte kernachtige zinnen maakt dat dit gebed snel uit het hoofd kan worden geleerd. Het feit dat niet goedkoop besloten wordt met de tweede strofe (genade en goedheid) maar met de beproeving en de angst, maakt dat dit gebed midden in de tijd staat, midden in het leven. Genade en goedheid zijn aanwezig, maar hebben voorlopig nog niet het laatste woord. De nacht van twijfel en aanvechting kan alleen maar achter ons worden gelaten door er doorheen te gaan’.

Afronding

Het was weer een voorrecht om twee weken me te verdiepen in een studieonderwerp. Dank aan alle gemeenteleden die dit mogelijk hebben gemaakt.

Hoewel het Luthers avondgebed geschreven lijkt te zijn rond de Bijbellezing over de Emmaüsgangers en vanwege de ‘nacht van de strenge, bittere dood’ ook op Goede Vrijdag passend is, is het op veel meer momenten in het jaar bruikbaar. Ik zal daar graag gebruik van gaan maken!

Benedikte L. Bos
Ouderkerk aan de Amstel
zomer 2023